Etruskische reis door de Maremma

Ver weg van de toeristische hotspots van Toscane vind je in het diepe zuiden van de regio een relatief onontdekt gebied, de Toscaanse Maremma. Decennialang heeft de streek zich goed verstopt in het zuiden van Toscane tot aan de grens met Lazio. Het is een gebied dat zijn cultuur en erfgoed onder andere dankt aan de Etrusken. Daarna heersten er de Romeinen, middeleeuwse krijgsheren, Spaanse indringers en renaissancehertogen.

Etrusken en de Maremma

De Maremma omvat ongeveer een kwart van Toscane. De naam komt waarschijnlijk voort uit het Latijns Maritima. Hoewel er veel prehistorische vondsten gedaan zijn, waren de eerste architecten van de streek de Etrusken. Het erfgebied van deze mysterieuze oude beschaving is nog zichtbaar in de vele plaatsen die zij stichtten. Een van de meest spectaculaire plekken is Sorano’s Città del Tufo, een groot archeologisch park gelegen in een oud bos van eiken en kastanjes. Wij nemen je mee naar deze schilderachtige omgeving met raadselachtige grafcomplexen en de pittoreske dorpen Sovana, Pitigliano en Sorano.

Città del Tufo in de Maremma

We starten onze Etruskische tocht in Città del Tufo, een van de belangrijkste necropolis oftewel dodenstad, net buiten Sorano. Het is een perfecte plek om de Etruskische cultuur, kunst en architectuur te ervaren in een natuurlijke omgeving. De graven liggen verspreid door het bos, waardoor we het gevoel krijgen dat we als amateurarcheologen verborgen schatten ontdekken.

We wandelen langs het graf van Gevleugelde Demonen naar het monumentale Graf van Hildebrand, genoemd naar Sovana’s beroemdste zoon. Indrukwekkend is de Via Cava di Poggio Prisca, een Etruskische weg die diep in het tufsteen is uitgehakt. Met een beetje fantasie zie je zo het begrafenisritueel voor je, waar mensen over de uit tufsteen gehakte paden naar de ceremoniële plaats lopen om hun doden bij te zetten.

De Etrusken was een bevolkingsgroep die rond 1200 v.Chr. Italië binnenkwam. Zij bouwden hun huizen, religieuze plaatsen en vooral hun graven in het poreuze vulkanische tufsteen. Het tufstenenlandschap bestaat uit plateaus die met ravijnen zijn doorsneden. De Etrusken waren beïnvloed door de Grieken, maar werden overruled door de Romeinen. Wat we kennen van de ontwikkelde cultuur van de Etrusken is te danken aan vondsten van kunst en architectuur in de necropolis.

Sovana

Gelegen op een tufstenen uitloper ligt de oude nederzetting Sovana en is van Etruskische oorsprong. Het pittoreske dorp staat net als Pitigliano genoteerd als ‘I Borghi piu Belli d’Italia’, een van de mooiste dorpen van Italië. Het plaatsje heeft een fraai middeleeuws centrum en diverse oude en middeleeuwse monumenten.

Wanneer je in de geschiedenis van Sovana duikt, zul je ontdekken dat dit charmante plaatsje een lange historie heeft. Het blijkt dat wilskracht een belangrijke factor was om te overleven. Als een bloeiende Etruskische stad in de 7^de eeuw v.Chr. werd Suana (haar oorspronkelijke naam) overmeesterd door de Romeinen. Hoewel Sovana ‘politiek’ Romeins was, mochten de inwoners, tot op heden onverklaarbaar, hun cultuur, kunst en taal behouden tot de 1^ste eeuw. Dit was zeer ongebruikelijk ten tijde van het Romeinse Rijk.

Sovana heeft ook de reputatie als een van de 1^ste steden van Toscane die christelijk werd gemaakt. Dit dankzij de evangelist Sint Mamiliano uit de 4^e eeuw. Tevens was het de thuisbasis van Hildebrand van Sovana (1028 – 1085), die Paus Gregory VII zou worden. Hij stond bekend als een van de grote hervormende pausen.

Hoewel de plaats een bloeiende geschiedenis kent, was Savona op een gegeven moment zo goed als verlaten. Het was de verraderlijke ziekte van het moerasland, de malaria, die toesloeg. Het was de titel ‘I Borghi piu Belli’, die ervoor zorgde dat er nieuw leven het dorp werd ingeblazen. Waardevolle monumenten, diverse cafés, restaurants en souvenirwinkeltjes openden hun deuren.

Veel van Sovana’s voormalige woningen zijn nu in ateliers van kunstenaars veranderd. In plaats van postkaarten en t-shirts vind je er een wever die een ouderwets weefsel gebruikt, een juwelier die unieke gouden kettingen en armbanden met Etruskische symbolen ontwerpt. Er is een beeldhouwer die met hout werkt van lokale olijfbomen en er is een ontwerper die voorwerpen creëert uit het alom aanwezige tufsteen. Dus om een authentiek souvenir te vinden, als herinnering aan je reis in de Maremma, moet dan ook geen probleem opleveren.

Het dorp is eenvoudig te verkennen en het schilderachtige plaatsje lijkt in de loop der eeuwen nauwelijks veranderd. In wezen is het een hoofdstraat, de Via di Mezzo, die bij het kasteel begint met een paar kleine zijstraatjes. We starten bij het oude Aldobrandeschi’s fort. Dit kasteel kent een lange geschiedenis die teruggaat tot de Etruskische periode. Het kasteel wat we vandaag zien, dateert uit 1572.

In de middeleeuwen had Sovana een periode van grote pracht en economische bouwontwikkeling, met name tussen de 11^e en 12^e eeuw. Dit kwam omdat de familie Aldobrandeschi Sovana tot hun machtscentrum maakte.

Op de Piazza Pretorio staat de Chiesa di Santa Maria met zijn pre-romaanse marmeren ciborium uit de 8^ste eeuw. Andere indrukwekkende gebouwen zijn het Palazzo del Pretorio en de Logetta del Capitano. Iets verderop staat aan de Via del Duomo de 11^e -eeuwse Cattedrale di Santi Pietro e Paolo met fraai bewerkte portalen en een crypte uit de 8^ste eeuw. De deuren zijn gemaakt van travertijnmarmer en bevatten symbolen van het Christendom en Etrusken. Gregoriaans gezang begeleidt ons binnen de antieke muren, waar je een mystieke rust vindt.

De toegangsprijs van de kathedraal bedraagt slechts 2 euro en er is een goed gevulde boekenwinkel. Voor diegene die meer willen weten over de geschiedenis van de Maremma en de Etrusken komt hier helemaal aan zijn trekken.

Pitigliano

Wanneer we Pitigliano naderen, worden we getrakteerd op een adembenemend plaatje. Het lijkt net of de huizen rechtstreeks uit het tufsteen zijn uitgehouwen. Gevaarlijk balanceert het dorp 300 meter boven het dal. Deze natuurlijke defensieve positie wordt nog eens versterkt door de aanwezigheid van muren. Het Toscaanse stadje maakt deel uit van ‘I Borghi del Tufo’, dorpen gesneden uit tufsteen, gelegen op de grens met Toscane en Lazio.

De zuidelijke regio van Toscane wordt veel minder bezocht door toeristen dan de dorpen en steden noordelijker in de regio. Het is een verademing dat Pitigliano veel minder is beïnvloed door het toerisme dan je misschien zou verwachten.

We parkeren de auto buiten het historisch centrum en genieten van het spectaculaire panorama. Het opmerkelijke uitzicht op Pitigliano met lange middeleeuwse huizen die als het ware ingemetseld zijn in het tufsteenplateau, is al een hoogtepunt.

Pitigliano wordt al bewoond sinds de Etruskische tijd, daarna waren het de Romeinen, de Aldobrandeschi familie (de 1^ste heren van de Maremma), de Orsini, de Medici en de Lotharingen families. Al deze heersers hebben hun sporen nagelaten. Zo zijn er Etruskische graven, de Romeinse oorsprong van de antieke Gens Petilia (vandaar de naam Pitigliano) en de Lotharingen-familie die de stedelijke ontwikkeling en modernisering hebben gestart.

Tussen 1500 en 1600 ontstond er in Pitigliano een groeiende Joodse gemeenschap, omdat de heersende familie Orsini een tolerante houding had, anders dan Rome. Pitigliano staat bekend als Piccola Gerusalemme, oftewel Little Jerusalem, door de lange aanwezigheid van een Joodse gemeenschap. Tijdens het fascisme verlieten de joden de stad en gingen op het platteland wonen.

We starten op Piazza Pietruccioli. Vanaf hier heb je toegang tot de oude versterkte citadel en ook het centrale plein, genaamd Piazza Garibaldi. De belangrijkste bezienswaardigheden van Pitigliano liggen allemaal dicht bij elkaar. Op de Piazza Cavour kun je de bogen van een machtig aquaduct bewonderen, gebouwd in de 16^de eeuw door Gian Francesco Orsini. Het grote paleis van Orsini staat op het Piazza della Repubblica en herbergt tegenwoordig het Civic museum. Het geeft een kijkje in het land van artefacten met vondsten uit de Bronzen tijd en de Etruskische tijd.

Een wandeling langs de Via Roma is een genot voor een fotograaf. De typisch Italiaanse straatjes met wapperende was en opgefleurd met bloemen zijn prachtig. Aan het einde van de Via Roma staat op de Piazza San Gregorio de kathedraal van Pitigliano, gebouwd in de middeleeuwen en daarna een aantal keren herbouwd. Zo kreeg de kathedraal in de 16^e eeuw een barokke stijl. Binnen zijn enkele meesterwerken te bewonderen.

Verderop staat de kerk van Santa Maria met een prachtige gevel uit de 16^e eeuw. Vanaf hier kun je jezelf helemaal laten onderdompelen in een reeks smalle straatjes en steegjes. Schilderachtig is de opeenvolging van oude huizen en monumenten waardoor het lijkt alsof de tijd eeuwenlang heef stilgestaan. Je wordt opgezogen in een lange geschiedenis tussen middeleeuwse trappen en nissen, bogen en smalle straatjes, allemaal in hetzelfde tufsteen.

Een belangrijk kenmerk van Pitigliano is dat elk huis een kelder in tufsteen heeft. Deze ‘grotten’ zijn sinds de Etruskische tijd in gebruik. Eerst als graven, daarna als kelder waar wijn bij een constante temperatuur kan worden bewaard. Een ondergronds stelsel van tunnels en grotten is open voor het publiek.

De joodse wijk is een must. De synagoge, de Hebreeuwse begraafplaats, de kosheroven waar ongezuurd brood werd gebakken, de kelder in de rots waar kosherwijn werd geproduceerd en de kosher slager zijn allemaal bewijzen van een lange joodse geschiedenis. Het is nu open voor het publiek. Het Joodse kwartier werd er gevestigd in de 16^e eeuw en staat bekend als het levendigste joodse getto in Italië.

Pitigliano is de stad van het tufsteen, maar ook van de Bianco di Pitigliano DOC. De wijngaarden die in het omliggende platteland volop aanwezig zijn, vormen de basis voor deze witte wijn met zijn bijzondere ‘tufstenen’ smaak. In restaurants kun je typische gerechten van de Maremma proeven, zoals traditioneel gemaakte schapen- en geitenkaas. Overheerlijk zijn de crostini met groenten, paté of spek. Aan te bevelen is de ravioli met ricotta en spinazie of met boter en salie, maar ook de ravioli met verse tomaat en basilicum is tongstrelend. Als hoofdgerecht is lam in witte wijn met artisjokken van Pitigliano buono, maar ook het wilde zwijn uit de Maremma.

Mocht je geen genoeg hebben van het bezoek aan Pitigliano, dan zijn er in de omgeving nog verschillende wandelroutes. Vraag naar kaarten in het toeristen-kantoor, gelegen op het Piazza Garibaldi. De meest interessante zijn de wandelingen in de rotsachtige omgeving langs oude Etruskische grotten en graven over ‘uitgegraven wegen’. Deze vie cave zijn nog steeds een puzzel voor historici en archeologen. De grootste vraag is: waarom maakten deze oude beschaving tunnels en wegen, die meters diep en kilometerslang zijn uitgegraven in vaste rotsen?

Sorano

Onze route eindigt eveneens op een heuvel, namelijk in het pittoreske Sorano dat gebouwd is op een hoge rots. Het dorp maakt, net als Sovana en Pitigliano, deel uit van ‘I Borghi del Tufo’. Het is verbazingwekkend hoe door de eeuwen heen het behouden en onveranderd is gebleven. Een wandeling door Sorano betekent een wandeling door een labyrint van steegjes en trappen die stijgen en dalen. De kronkelende straten van het dorp geven een uniek middeleeuws gevoel.

Het plaatsje heeft een geschiedenis die ver teruggaat. Er wordt gespeculeerd dat Sorano eerst werd bewoond door de Villanovan-mensen uit de IJzertijd, gevolgd door de Etrusken. Het is de familie Aldobrandeschi die rond 800 meer dan vier eeuwen hier de scepter zwaaide. Ze ontwikkelde de plaats als een defensieve positie en versterkte het met muren die het dorp vandaag nog omringen. Vervolgens ging het over onder de heerschappij van de familie Orsini, die er een fort bouwde.  Daarna in 1417 werd het onderdeel van de Republiek van Siena, om vervolgens in 1556 volledig onafhankelijk te worden. In 1860 werd Sorano onderdeel van het Koninkrijk Italië.

Continuïteit met het verleden leeft nog steeds. De boerencultuur heeft eeuwenlang zijn hoofdactiviteiten behouden. Wijngaarden, olijfgaarden, velden van tarwe en herders met schapen omringen de stad. Het gebied rondom Sorano staat ook bekend om de hoge kwaliteit van traditionele Meremma producten.

Onze wandeling eindigt op een versterkte rots uitloper, de Masso Leopoldini. Vanaf dit panoramisch terras kijken we uit over de daken van Sorano en een diepe kloof. In de verte horen we het water van de rivier de Lente voorbijstromen. We kijken terug op een fascinerende tocht waar de Etrusken ons voor zijn gegaan. Een landschap met een eeuwenoude geschiedenis, waarvan sommige met tumultueuze tijden, maar nu plaats hebben gemaakt voor gelatenheid en vredigheid.

Vitozza

Wil je nog meer zien en ervaren van vervlogen tijden, dan is de spookstad Vitozza een must. De middeleeuwse ruïnes en grotten werden door de mens gemaakt en gaan terug sinds de Etruskische tijd. Men heeft zelfs grotten gevonden die sinds het Paleolithicum tijdperk zijn bewoond. Het complex maakt deelt uit van het Tufo Archeologisch Park. Tot de 18^e eeuw werd het dorp bewoond. Er zijn grote ruimtes gevonden waar ambachtslieden hebben gewerkt en dieren onderdak vonden, gezien de aanwezigheid van troggen voor voer en water.