In de voetsporen van de Etrusken

De Etrusken leefden in Midden-Italië en deze beschaving bereikt zijn hoogtepunt in de 6^e eeuw v.Chr. De oorsprong van de Etrusken is al sinds de oudheid onderwerp van discussie. Een groot deel van deze ooit zo machtige beschaving werd bijna geheel uitgewist door zijn veroveraar, de Romeinen. Niettemin is het erfgoed van deze mysterieuze bevolking nog steeds zichtbaar op veel plaatsen. Etruskische graven, muurschilderingen, allerlei kunstvoorwerpen, religieuze gebruiken en architectuur zijn een overtuigend bewijs van een grote welvaart en een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van de mediterrane cultuur.

De route

Deze route betreedt een fractie van het gebied waar de Etrusken hun voetsporen hebben achtergelaten. We reizen van Orvieto naar Civita di Bagnoregio, langs Bolsena om vervolgens enkele beroemde città del tufo te bezichtigen en uiteindelijk te eindigen aan de kust bij Monte Argentario.

De Etrusken leefden vooral in een landschap dat ooit door vulkanische activiteit is gevormd. Tufsteenrotsen werden gebruikt als bouwmateriaal en dat is ook de kenmerkende kleur van de streek waar deze reis doorheen gaat.

Orvieto

Hoog op een tufsteenplateau kijkt Orvieto uit over vruchtbare Umbrische valleien waar enkele beroemde wijnen worden geproduceerd. De witte wijnen worden al sinds de Etrusken gemaakt. Tijdens de Etruskische periode heette Orvieto Velzna en is een van de oudste steden van Italië. Gesticht in de 9^e eeuw v.Chr. werd het door de Romeinen in 264 v.Chr. verwoest en kwam het in de middeleeuwen weer tot bloei.

In de loop van 3000 jaar bouwden inwoners van de stad een labyrint van tunnels die door trappen en kamers met elkaar verbonden zijn. Een aantal van deze met handgemaakte grotten worden nog steeds als kelders gebruikt. Het tunnelstelsel is tegenwoordig nog steeds te bezichtigen.

Kathedraal van Orvieto

Het pronkstuk van Orvieto is de kathedraal, een kleurrijk voorbeeld van romaans-gotische architectuur en rijk aan kunstwerken. Prachtig is de bewonderenswaardige gevel versierd met pilaren, gouden tegels en bronzen beelden. De bouw begon in 1290 ter ere van het Mirakel en het heeft ruim 3 eeuwen geduurd voor het heiligdom was voltooid.

Het was een Boheemse priester, die na een bedevaart naar Rome, op de terugweg in Bolsena een mis opdroeg en rijkelijk bloed zag druppelen van de hostie en zo het altaardoek doorweekte. Vervolgens was het Paus Urbanus IV die het doek naar Orvieto liet brengen om het daar te bewaren. Er werd besloten een kathedraal te bouwen om de relikwie in te bewaren. De gehele gebeurtenis leidde tot het Feest van Corpus Christi.

Het elegante roosvenster boven het centrale portaal is tussen 1354 en 1380 door Orcagna gemaakt. Toppunt is het meesterwerk van het laatste oordeel uit 1499 in de Capella di San Brizio. Afbeeldingen van de opstanding en verdoemenis vormen een van de belangrijkste fresco’s van de renaissance.

Historisch centrum van Orvieto

In het hart van Orvieto staan indrukwekkende monumentale palazzi. De rijkdom van de stad is onder ander terug te voeren naar de pausen die het lange tijd als residentie gebruikten. Een wandeling over de stadsmuur van de oude stadspoort Porta Maggiore naar het kerkje San Giovanni is een aanrader. Vanaf de muur heb je een fenomenaal uitzicht op het dal die de Etrusken ook moeten hebben gehad. Een ander indrukwekkende bezienswaardigheid is de Pozzo di San Patrizio, een waterput van Sint Patrick voorzien van een dubbele wenteltrap waarover ezels konden lopen om water te dragen.

Aan de Piazza Duomo staan twee musea, het Museo Archeologico Nazionale met Etruskische vondsten en het Museo Archaeologico Faina. Achter de Via Cavour ligt de Pozzo della Cava met onderaardse geheime gangen, gegraven door de Etrusken. In de nabije omgeving van de stad is een Etruskische necropolis dat door wijn- en boomgaarden wordt omgeven.

Etruskische steden waren onafhankelijke stadstaten die met elkaar verbonden waren door een gemeenschappelijke religie, taal en cultuur. Steden ontwikkelde zich onafhankelijk van elkaar en daardoor waren er duidelijke verschillen tussen de ene stad en de andere. Verovering van nieuw grondgebied werd hoofdzakelijk ondernomen door individuele steden.

De reis van Orvieto naar onze volgende bestemming gaat door een groen heuvellandschap waarvan de vruchtbare grond al door de Etrusken werd verbouwd. Vondsten van landbouwwerktuigen, maar ook aardewerk en kostbare voorwerpen gemaakt van goud en zilver zijn hoofdzakelijk teruggevonden in hun necropoli, oftewel graven.

Civita di Bagnoregio

In een haast surrealistisch lijkend landschap vinden we onze volgende bestemming. Civita di Bagnoregio ligt op zo’n 443 meter hoogte op een tufsteenkegelvormige heuvel omringd door een mediterraan landschap. Van een afstand lijkt het dorp zich vast te klampen aan de berg en het ieder moment uiteen kan vallen in de afgrond. Onderhevig aan voortdurende erosie staat het bekend als de ‘stervende stad’.

Op mistige ochtenden lijkt het wel een onwerkelijk schouwspel wanneer het dorp boven de mist lijkt te zweven. Civita di Bagnoregio ligt in het hart van Tuscia, de bakermat van de Etruskische cultuur. De hoeksteen is zo’n 2500 jaar geleden gelegd en toen wisten de Etrusken al huizen op ingenieuze wijze te bouwen en zich te beschermen tegen het aardbevingsgevoelige gebied. In de directe omgeving zijn sporen teruggevonden waarbij de Etrusken geprobeerd hebben regenwater op te vangen en de stroom van de rivier te beheersen door een systeem van kanalen te graven.

Historisch centrum van Civita di Bagnoregio

De wandeling en klim over de loopbrug geeft je het gevoel dat je in een andere tijd stapt en de moderne tijd achter je laat. Eenmaal onder de oude stadspoort van Santa Maria gewandeld te hebben kom je terecht in een wirwar van smalle straatjes en pleintjes met eeuwenoude huizen. Bloemen op terrassen en hangend aan balkons geven kleur aan de omgeving.

Het dorp straalt de typische gelatenheid en vredigheid uit van een middeleeuwse stad die tumultueuze tijden heeft overleefd. Op het centrale plein staat de fraaie romaanse kerk San Donato, maar de grootste bezienswaardigheid is het kleine centrum waar je jezelf in kan verliezen.

Dat de stad nog niet is vergaan is onder andere te danken aan een handvol inwoners die er alles aan doen om Civita overeind te houden. Met zorg worden huizen opgeknapt en straten onderhouden. Tegenwoordig behoort het dorp tot de ‘I borghi più belli d’Italia‘, oftewel tot de mooiste dorpen van Italië.

Bolsena

Gelegen aan de noordoever van het beroemde Lago di Bolsena ligt een charmant plaatsje met de gelijknamige naam: Bolsena. Vanwege zijn vorm en ligging wordt dit grootste vulkanische meer van Europa ook wel de ‘navel van Italië’ genoemd. Zowel de pelgrimsroute, de Via Francigena, als de beroemde Via Cassia doorsnijden Bolsena.

Net iets buiten het historisch centrum ligt de oude Etruskische nederzetting Volsinii, gesticht in de 3^e eeuw v.Chr. De natuurlijke omgeving is vrijwel geheel ongerept en het water van het meer is zo schoon dat het een populaire zomerbestemming is. De strandjes rondom het meer worden gekenmerkt door zwartachtig zand, een kleur die is overgebleven van de oude vulkaan.  Aan de oevers liggen middeleeuwse dorpen waar oude tradities in ere worden gehouden.

Omzoomd door groene vegetatie waakt Bolsena over het meer. Vanaf de Rocca dei Monaldeschi zijn prachtige panorama’s te zien. Het 13^e -eeuwse kasteel werd gebouwd om de omringende dorpen te beschermen tegen invallen van de barbaren. Nu is er gevestigd het Territoriale Museum met vondsten van de Etrusken die rondom het meer hebben geleefd.

Kerkschat van Bolsena

Ooit wemelde het hier van de pelgrims, tegenwoordig zijn het toeristen die genieten van de middeleeuwse straatjes en mensen die op zoek zijn naar de kerk van Santa Cristina, waar de transsubstantiatie (misdoek) werd waargenomen. Dit misdoek maakt nu deel uit van de kerkschat in de beroemde kathedraal van Orvieto. Het wonder wordt herdacht op Sacramentsdag met een processie over een kilometerslang tapijt gemaakt van bloemen.

Het nabijgelegen Grotte di Castro is een Etruskische necropolis.

Na een wandeling tussen de tufsteengebouwen van het centro storico rijden we verder over slingerwegen naar enkele goed bewaarde geheimen in het zuiden van Toscane. We betreden de streek Maremma met veel archeolische vondsten en belangrijke sporen die de Etrusken hebben achtergelaten. Zo kun je het Parco Archeologico degli Etruschi bij het plaatsje Vitozza bezoeken. Neem de tijd, want er zijn zo’n 180 grotten te verkennen.

Le Città del Tufo

Het zijn de tufsteensteden Sorano, Sovana en Pitigliano die deel uitmaken van de Maremma. De drie karakteristieke dorpen behoren tot de zogeheten Città del Tufo en liggen in de schitterende omgeving van de Lentevallei dat door de geschiedenis heen onveranderd is gebleven. Sinds de Etruskische beschaving worden huizen van poreus vulkanisch gesteente gebouwd.

Sorano

De eerste plaats die we bezoeken is Sorano omgeven door eeuwenoude bossen. Het historisch centrum bestaat uit een verstrengeling van straatjes, arcades, binnenplaatsen, bogen, trappen en loggia’s. Het lijkt net of het plaatsje in de loop der eeuwen nauwelijks is veranderd. Een wirwar van huizen, kerken en klokkentorens doen chaotisch aan. Het schouwspel lijkt van een afstand op een decor van op en over elkaar gestapelde gebouwen die zich vastklampen aan de berg. Een wandeling naar de Rocca degli Orsini, boven het dorp gelegen, is aan te bevelen. Het biedt een fascinerend uitzicht over de vruchtbare omgeving. Het is een Toscaans juweeltje, ver weg van de gebaande paden.

Pitigliano

De volgende tufsteenstad lijkt werkelijk uit de rots te zijn gehouwen en balanceert hoog boven twee rivierdalen. De contouren van Pitigliano die afsteken tegen de blauwe hemel zijn ongekend mooi. Het opmerkelijke uitzicht van op elkaar geperste middeleeuwse huizen is al een hoogtepunt. Het honingkleurig gesteente schittert in het warme zonlicht. Tijdloze charme en de ongeëvenaarde schoonheid zal iedere bezoeker bekoren.

In het labyrint van nauwe straatjes zijn kleine ambachtelijke winkels, restaurants en kunstateliers gevestigd. Het stedelijk erfgoed bestaat uit een mix van verschillende tijdzones, van Etruskische muren tot een goed bewaard gebleven middeleeuws getto. Pitigliano staat bekend als ‘La Piccola Gerusalemme’ oftewel ‘Klein Jeruzalem’, waar ontsnapte joden in de 16^e eeuw hun toevlucht zochten.

Sovana

Sovana ligt op een tufstenen uitloper en de geschiedenis gaat terug tot de 7^e eeuw v.Chr. Gesticht door de Etrusken is dit het kleinste tufsteenplaatsje van de drie. De Etruskische periode is vermengd met getuigenissen uit de Middeleeuwen. Het dorp is eenvoudig te verkennen, omdat het eigenlijk uit een hoofdstraat bestaat, de Via di Mezzo. Indrukwekkende gebouwen rond Piazza del Pretorio verklapt een rijke geschiedenis en het majestueuze Aldobrandesca-fort getuigt van de macht die Sovana ooit heeft gehad. Bijzonder aangenaam is een wandeling door de middeleeuwse straatjes. Niet voor niets behoort het tot een van de mooiste dorpen van Italië.

Parco Archeologico Citta del Tufo

Dit gebied wordt al sinds het stenentijdperk bewoond en vondsten uit allerlei perioden zijn er teruggevonden. Een Etruskisch spektakel is het Parco Archeologico Citta del Tufo. Een uniek erfgoed vormen de typische Vie Cave, paden die door de Etrusken in de tufsteenheuvels zijn uitgehouwen. Er zijn altijd nog veel vragen over deze fascinerende paden. Zijn ze gebruikt om water te transporteren, waren het eenvoudige passages tussen dorpskernen, werden ze gebruikt voor ceremoniële doeleinden of werden ze strategisch ingezet tegen vijanden? In ieder geval zijn wij geïmponeerd door deze uit tufsteen gehakte wegen die op sommige plekken meer dan twintig meter diep zijn. Enkele monumentale graven als die van Hildebrand, Tifone en Demoni Alati zijn er te bezichtigen.

Terme di Saturnia

De route gaat verder westwaarts richting de kust. Onderweg passeren we de Terme di Saturnia. Deze warmwaterbronnen worden al sinds de oudheid gebruikt en in de omgeving zijn Etruskische en Romeinse overblijfselen teruggevonden. Nog steeds laat men zich onderdompelen in het geneeskrachtige water van de thermale baden om te genezen van onder andere huidziekten. De Romeinen die over de Via Clodia reisden, gebruikten het als rustplaats. In de Middeleeuwen raakte het in verval en woonden hier voornamelijk bandieten. Het dorp Saturnia heeft zijn middeleeuws karakter goed weten te behouden. De prachtige omgeving verleidt ons om de reis voort te zetten.

We gaan verder door het betoverende landschap van de Maremma met glooiende heuvels en af en toe velden met zonnebloemen. We slingeren over wegen die worden afgewisseld met langs de weg cipressen en pijnbomen. In de verte staan oude knoestige olijfbomen te zonnebaden in het mediterrane landschap.

Naarmate we verder naar de kust rijden wordt het landschap steeds vlakker. Het is bijna niet voor te stellen dat dit ooit een groot moeras was en het leefgebied van de oude Etrusken.  Zij en later de Romeinen hadden hier een ingenieus drainagesysteem aangelegd. Verwaarlozing ontstond in de Middeleeuwen toen men door oorlogen het gebied ontvluchtte. De streek stond lange tijd synoniem voor ziekten, waar vooral de malaria hard toesloeg en men er met een grote boog omheen ging. Van de 18^e tot de 20^ste eeuw werden de oude Etruskische irrigatiekanalen vrijgemaakt en het land drooggelegd. Dit is ook het domein van de butteri, de beroemde cowboys die hun vee door het gebied drijven.  

Monte Argentario

Onze eindbestemming is aan de kust op de groene berg Monte Argentario met aan weerszijde twee bekende plaatsen: Porto Ercole en Porto Santo Stefano. Vroeger was het een eiland, maar is nu verbonden met het vasteland. De top van de berg is 632 meter hoog en op de hellingen groeien hier en daar wijnstokken. Kleine baaien worden afgewisseld met enkele prachtige strandjes.

Tussen de mediterrane vegetatie van pijnbomen en oleanders staan wachttorens en oude forten, gebouwd in de 16^e eeuw door de Spanjaarden. Het schiereiland wordt gedomineerd door een Aragonese vesting. De Strada Panoramica verbindt Porto Santo Stefano en Porto Ercole.

Tegenwoordig wordt het schiereiland onder andere bewoond door rijken en beroemdheden. Jarenlang bracht onze koninklijke familie hun vakanties door in de villa L’Elefante Felice.

We maken een wandeling over de boulevard van Porto Santo Stefano en kijken naar zeilboten op weg naar misschien wel het nabijgelegen eiland Giglio. In Porto Ercole verdwalen we in een netwerk van smalle straatjes, steile trappen en gewelfde doorgangen tussen charmante oude huizen. Oorspronkelijk was het een traditioneel vissersdorp dat uitgroeide tot een kleine havenstad met kleurrijke gebouwen en boten. De belangrijkste monumenten zijn de vestingwerken. Op de top van de heuvel staat een machtig fort, uitkijkend over de azuurblauwe zee.

We kijken terug op een fascinerende roadtrip met in de hoofdrol de Etrusken. Ze creëerden de 1^ste grote beschaving en werden ondergesneeuwd door de Romeinen. Hun erfgoed van raadselachtige vie cave en grafcomplexen zijn nog altijd tastbaar. Honingkleurige tufsteendorpen en levendige plaatsen met een rijk cultuurhistorisch centrum ging aan ons voorbij. Deze reis geeft een klein inkijkje in de wondere wereld van een oude beschaving die misschien wel de grondlegger genoemd mag worden van ons huidig bestaan.